Phát triển nhân lực logistics – Nút thắt hay đòn bẩy cho nền kinh tế số?

Trong nền kinh tế toàn cầu hóa, nơi chuỗi cung ứng đóng vai trò then chốt cho mọi hoạt động sản xuất, thương mại và tiêu dùng. Ngành logistics không chỉ là dịch vụ hỗ trợ mà đã vươn lên thành một ngành công nghiệp chiến lược. Tuy nhiên, khi logistics Việt Nam bước vào giai đoạn tăng trưởng bứt phá thì một thách thức ngày càng bộc lộ rõ. Nguồn nhân lực vừa thiếu về số lượng, vừa yếu về chất lượng.

Câu hỏi đặt ra là: Nhân lực logistics – đang là nút thắt. Hay có thể trở thành đòn bẩy cho nền kinh tế số của Việt Nam?

“Xương sống” của chuỗi cung ứng hiện đại

Trong hai thập kỷ qua, logistics Việt Nam đã có những bước phát triển mạnh mẽ. Với tốc độ tăng trưởng trung bình 14–16%/năm, đóng góp 4–5% GDP. Nhiều doanh nghiệp Việt Nam đã từng bước chuyển đổi từ dịch vụ vận tải truyền thống sang cung cấp chuỗi giải pháp logistics tích hợp.

Sự dịch chuyển của chuỗi cung ứng toàn cầu hậu COVID-19, cùng với làn sóng dịch chuyển đầu tư (FDI) vào các khu công nghiệp tại miền Trung, Đông Nam Bộ, Đồng bằng sông Cửu Long. Đã khiến logistics trở thành một mắt xích thiết yếu, không thể thiếu trong nền kinh tế. Thêm vào đó, thương mại điện tử bùng nổ, xuất nhập khẩu tăng trưởng nhanh. Logistics nội địa mở rộng mạnh. Tất cả đang tạo ra nhu cầu lớn về nhân lực logistics chất lượng cao, có khả năng vận hành hiệu quả, linh hoạt và ứng dụng công nghệ.

Thực trạng đáng báo động về nhân lực logistics tại Việt Nam

Tuy có tiềm năng phát triển lớn. Nhưng logistics Việt Nam lại đang đối diện một nghịch lý: tăng trưởng nóng nhưng thiếu hụt nhân lực trầm trọng.

Theo thống kê của Hiệp hội Doanh nghiệp dịch vụ Logistics Việt Nam (VLA):

• Ngành logistics cần khoảng 250.000–300.000 lao động có kỹ năng, nhưng hiện chỉ có khoảng 20–25% đáp ứng được yêu cầu.
• Khoảng 70% nhân lực logistics sau khi tuyển dụng phải đào tạo lại.
• Dù có hơn 50 trường đại học và cao đẳng đào tạo chuyên ngành hoặc có ngành liên quan đến logistics. Phần lớn chương trình còn thiên về lý thuyết, thiếu kỹ năng thực hành, chưa sát với nhu cầu của doanh nghiệp.

Đáng nói, nhiều sinh viên tốt nghiệp logistics vẫn không thể đáp ứng được các công việc cơ bản như sử dụng phần mềm quản lý vận tải (TMS), điều phối kho bãi (WMS), làm chứng từ hải quan, hiểu biết về Incoterms. Hay giao tiếp bằng tiếng Anh trong môi trường chuyên ngành.

Nguyên nhân: Khoảng cách giữa đào tạo và thực tiễn

Có nhiều lý do dẫn đến thực trạng thiếu hụt và yếu kém của nguồn nhân lực logistics. Trong đó nổi bật là sự lệch pha giữa đào tạo và yêu cầu thực tế của thị trường lao động. Chương trình đào tạo thiếu cập nhật và thực hành. Phần lớn chương trình giảng dạy vẫn nặng về lý thuyết. Thiếu gắn kết với doanh nghiệp và thực tế vận hành. Nhiều cơ sở đào tạo xem logistics như một nhánh phụ của kinh tế, thương mại hoặc quản trị kinh doanh. Dẫn đến nội dung học dàn trải, không chuyên sâu. Hậu quả là sinh viên tốt nghiệp không có đủ năng lực để làm việc ngay.

Hiện nay, chỉ một số tập đoàn logistics lớn có chương trình thực tập, hỗ trợ học phần thực hành hoặc hợp tác đào tạo. Phần đông doanh nghiệp vừa và nhỏ vẫn đứng ngoài “cuộc chơi” đào tạo. Dẫn đến hệ quả: sinh viên ra trường không tìm được việc – doanh nghiệp không tuyển được người phù hợp. Việc phát triển nhân lực logistics chưa được đầu tư đúng mức trong các chiến lược phát triển ngành. Thiếu cơ chế khuyến khích doanh nghiệp đào tạo, thiếu chuẩn hóa kỹ năng nghề. Và thiếu các chương trình hỗ trợ tài chính cho người học.

Logistics là ngành “vừa học – vừa làm – vừa cập nhật”

Tại các quốc gia như Đức, Singapore, Hà Lan – nơi có ngành logistics phát triển hàng đầu. Mô hình đào tạo nhân lực luôn đặt thực tiễn lên hàng đầu. Sinh viên phải thực tập luân phiên qua nhiều vị trí trong doanh nghiệp logistics. Nhà trường và doanh nghiệp cùng xây dựng chương trình đào tạo. Nhiều trường hợp triển khai đào tạo theo hợp đồng tuyển dụng trước. Doanh nghiệp đặt hàng đào tạo và cam kết tiếp nhận sinh viên sau tốt nghiệp. Công nghệ và xu hướng mới (AI, IoT, logistics xanh, chuỗi cung ứng số). Luôn được cập nhật vào chương trình giảng dạy.

Giải pháp cho Việt Nam: Không thể chậm trễ

Để biến nhân lực logistics từ điểm nghẽn thành đòn bẩy chiến lược, Việt Nam cần triển khai đồng bộ các giải pháp sau:

Phát triển hệ sinh thái đào tạo đa tầng. Không chỉ tập trung vào đại học, cần thúc đẩy mạnh mẽ đào tạo nghề, cao đẳng kỹ thuật – nơi đào tạo đội ngũ vận hành trực tiếp trong kho, trung tâm phân phối, vận tải, giao nhận… chiếm đến 70–80% lao động thực tế.

Tăng cường vai trò của doanh nghiệp trong đào tạo. Nhà nước cần có cơ chế khuyến khích doanh nghiệp tham gia đào tạo thông qua ưu đãi thuế, hỗ trợ chi phí, đặt hàng đào tạo theo nhu cầu. Đồng thời phát triển mạng lưới thực tập sinh chuyên nghiệp, kết nối sinh viên và doanh nghiệp.

Chuẩn hóa kỹ năng nghề logistics. Cần sớm ban hành bộ tiêu chuẩn kỹ năng nghề quốc gia trong logistics. Phân theo từng vị trí: nhân viên kho, điều phối vận tải, điều hành chuỗi cung ứng… Đây sẽ là căn cứ cho tuyển dụng. Đào tạo lại và phát triển nghề nghiệp.

Tích hợp công nghệ vào chương trình đào tạo. Nhân lực logistics hiện đại cần được trang bị kiến thức về AI, blockchain, phần mềm ERP, TMS, WMS, robot kho thông minh, và các xu hướng logistics 4.0. Việc này không chỉ giúp thích nghi với chuyển đổi số mà còn mở ra cơ hội làm việc toàn cầu.